Od dawna powtarzam, że Łódź to taki mały Nowy Jork. Tu mieszkało dużo grup etnicznych, które tworzyły swoją kulturę. Szczęśliwie zostały po nich kamienice. (…) Mam mieszkanie w Łodzi, Warszawie i Kopenhadze. Z tych wszystkich miejsc najbliższa jest mi Łódź. Miasto jakiego nie ma na świecie – Marian Lichtman, kompozytor, perkusista i wokalista, współtwórca zespołu Trubadurzy.
Tekst/Zdjęcia: Katarzyna Krawczyk
Historia tego przemysłowego miasta sięga 1411 roku, kiedy było lokowane pod nazwą Ostroga. Nazwa ta została zmieniona dziesięć lat później, gdy wieś Lodzia uzyskała prawa miejskie. Dynamiczny rozwój miasta nastąpił w XIX wieku wraz z nadejściem rewolucji przemysłowej. Uwarunkowania geograficzne oraz brak dostępu do złóż spowodowały, że włodarze miejscy zdecydowali o kształtowaniu miasta jako ośrodka fabrycznego – tkackiego, sukienniczego i przędzalniczego. Jednym z ojców Łodzi przemysłowej był Rajmund Rembieliński, prezes Komisji Województwa Mazowieckiego, który dostrzegł potencjał Łodzi. W memoriale z objazdu województw Rembeliński postulował tworzenie miast o dominującej funkcji przemysłowej. Projekt skierowano do rządu Królestwa Polskiego i zaledwie w osiem dni po jego wpłynięciu został zatwierdzony przez namiestnika generała Józefa Zajączka, który 18 września 1820 roku wydał postanowienie o wytypowaniu miast otwartych dla sukienników, tkaczy, rzemieślników i fabrykantów. Nowe miasto oparte na przemyśle postanowiono zlokalizować na południe od Łodzi – po drugiej stronie rzeki Łódki. Nowa Łódź – bo tak ją określano – powstała na terenach niezagospodarowanych, co było szansą na dostosowanie miejsca do nowej wizji. Niedługo później zaczęły wyrastać fabryki, manufaktury i przędzalnie. Ogromną zasługą wcześniej wspomnianego Rembielińskiego było założenie funduszu fabryczno-żelaznego zasilanego pieniędzmi rządowymi, który pozwalał na udzielanie pożyczek na rozbudowę miasta. Po siedmiu latach, obok starej osady rolniczej powstało nowe, dynamicznie rozwijające się miasto, w którym mieszkali głównie rzemieślnicy z branż włókienniczych.
Robotnicza Łódź
Masowy napływ ludności poszukującej zatrudnienia w fabrykach spowodował skokowy deficyt mieszkań. Właściciele fabryk budowali infrastrukturę socjalną, między innymi Karol Scheibler, Izrael Poznański, Juliusz Heinzel, Ludwik Meyer czy Ernst Leonhardt. Niektóre projekty zrealizowano jako rozległe zespoły fabryczno-mieszkalne, inne jako pojedyncze domy wolnostojące. Na osiedlach działały instytucje oświatowe i socjalne. Największe osiedla wybudował Karol Scheibler, z których najbardziej znany był kompleks fabryczno-mieszkalny o nazwie Zakład Nowy tak zwana Manufaktura Księży Młyn. Wybudowano famuły, czyli charakterystyczne dwu lub trzykondygnacyjne domy familijne najczęściej z czerwonej cegły, działały szkoły i liczne sklepy zakładowe (konsumy). Unikalna w skali europejskiej zabudowa przetrwała do dziś i być może trafi na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.
Okres prosperity przerwał wybuch I wojny światowej. Wszystkie fabryki stanęły. Okupanci demontowali najnowocześniejsze maszyny i wywozili je do Niemiec. II wojna światowa przyniosła kolejne dramaty – zagładę łódzkiej społeczności żydowskiej i jej kultury, zagładę łódzkiej inteligencji, okupację ludności, wywózki do obozów koncentracyjnych.
Przed wybuchem wojny Łódź miała 680 tysięcy mieszkańców, po wojnie 300 tysięcy. Ponieważ była stosunkowo mało zniszczona w porównaniu z Warszawą, tuż po wojnie miasto przejęło funkcję stolicy. Pojawiły się pomysły, by tak już zostało, jednak w 1945 roku zapadła decyzja o pozostawieniu stolicy w Warszawie.
Nowy początek i koniec
W wyniku przemian politycznych realizowano program Polskiej Partii Robotniczej, a w tym nacjonalizację przemysłu, która miała stać się podstawą dla budowania nowej gospodarki. W pierwszych latach dokonano licznych cesji przedsiębiorstw, a pod koniec 1948 roku powołano Centralny Zarząd Przemysłu Elektrotechnicznego. Zarządy fabryk zajmowały się koordynacją łączenia mniejszych firm w duże kompleksy zarządzane centralnie. W celu zapewnienia fachowej kadry technicznej i zarządczej powołano pierwszą uczelnię akademicką – Uniwersytet Łódzki. Na przełomie lat 60. i 70. w mieście działało 61 przedsiębiorstw przemysłu lekkiego, które produkowały niemal co czwartą część wyrobów tej branży w kraju. Pomimo licznych inwestycji park maszyn był przestarzały – tylko 40 procent maszyn działało mniej niż 25 lat, a natężenie hałasu przekraczało normy. Lata 70. były okresem dynamicznego rozwoju miasta – powstawały nowe fabryki i kolejne miejsca pracy. Pierwsze zapowiedzi kryzysu pojawiły się w końcówce lat 70. – spadało tempo nowych inwestycji, a cykle inwestycyjne w przemyśle włókienniczym znacznie się wydłużały, co powodowało ogromne straty dla zakładów. 1989 rok zapoczątkował transformację ustrojową, a wraz z nią gospodarkę wolnorynkową. Ustawa przyjęta w 1990 roku mówiąca o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych rozpoczęła proces wyceny zakładów. Pojawiały się pomysły powołania spółek pracowniczych albo akcyjnych i ocalenia zakładów jednak, ponieważ brak było środków na takie działania, firmy wykupywano, często za bezcen. Kryzys pogłębiała rekordowa liczba bezrobotnych – w marcu 1990 roku było ich aż 750 tysięcy. Zakłady zamykano ze względu na upadek wschodnich rynków zbytu i zadłużenia. Prywatyzacja była chaotyczna, szybka, bez klauzul zabezpieczających. Zdobiące niegdyś miasto fabryki niszczały, tworząc ponury postindustrialny krajobraz. Lata 90. to bezrobocie strukturalne, zła sytuacja demograficzna i gospodarcza.
I znowu początek
Impulsem do ponownego rozwoju miasta było przyciągnięcie do Łodzi inwestorów reprezentujących nowoczesny przemysł oraz stopniowy wzrost udziału sektora usług. Było to możliwe dzięki powołaniu w 1997 roku Łódzkiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej o powierzchni 1300 hektarów, na której powstały firmy z branży kosmetycznej, AGD, opakowań czy IT. Kolejnym impulsem rozwojowym po 2004 roku były środki z Unii Europejskiej łagodzące głęboki kryzys z początku lat 90. Przedsiębiorców przyciągały nowe inwestycje biurowe planowane w pobliżu dworca Fabryczna. Wzrost liczby inwestycji i podejmowanych działań związany był z opracowaniem dokumentów strategicznych, określających przyszłe kierunki rozwoju miasta. Zakłady przemysłowe lokalizowane są na obrzeżach, zatrudnienie zwiększa się w usługach i handlu. Dawne obiekty fabryczne zmieniły funkcję, mieszczą się w nich muzea, lokale usługowe, galerie, a także luksusowe lofty mieszkalne (na przykład w dawnej przędzalni Karola Scheiblera).
Inwestycje XXI wieku
Podstawą działań rewitalizacyjnych i naprawczych w mieście stała się Strategia Zintegrowanego Rozwoju Łodzi 2020+ uchwalona w 2012 roku, określająca między innymi priorytety inwestycji miejskich: budowę Nowego Centrum Łodzi, rozbudowę dróg szybkiego ruchu, modernizację i dalszy rozwój komunikacji zbiorowej, uporządkowanie kwestii własności działek i budynków oraz rewitalizację przestrzeni Strefy Wielkomiejskiej. Czołowy projekt – Nowe Centrum Łodzi – objęło szereg mniejszych inwestycji: biurowiec Nowa Fabryczna, EC1, Ghelamco, Rynek Kobro czy Przystanek mBank.
Część planowanych inwestycji już zrealizowano, na przykład EC1 – rewitalizację zespołu budynków dawnej elektrociepłowni i ulokowanie tam instytucji kultury EC1 Łódź – Miasto Kultury w Łodzi. Elektrownię zbudowano w 1907 roku wraz z halą maszyn i halą kotłów. Po II wojnie światowej dobudowano elektrociepłownię, rozwijając sieć ciepłowniczą.
W 1960 roku połączono je w Zespół Elektrociepłowni, dzisiejsze EC1, które zamknięto na początku wieku i przekazano teren miastu. W 2016, po rewitalizacji zabudowań, zaczęło tu działać Centrum Nauki i Techniki EC1 wraz z planetarium i kinem 3D. W drugiej części kompleksu znajduje się siedziba Narodowego Centrum Kultury Filmowej oraz Łódź Film Commission – jednostka wspierające młodych filmowców i ich projekty. Jako ostatnie w zrewitalizowanej elektrowni zaczęło działać Centrum Komiksu i Narracji Interaktywnej, popularyzujące sztukę komiksu, gier i wirtualnej rzeczywistości. Tym, którzy jeszcze tu nie dotarli, polecam obejrzenie teledysku do utworu Darii Zawiałow, Dawida Podsiadło i Vito Bambino I Ciebie też, bardzo, który był nagrywany na terenie dawnej elektrociepłowni.
Ceglana manufaktura
Sztandarową realizacją terenów postindustrialnych Łodzi, rozpoznawalną w całej Polsce, jest Manufaktura – największy tego typu kompleks usługowy w kraju i Europie. Historia tego obszaru wiąże się z fabrykami Izraela Poznańskiego, które przed I wojną zatrudniały siedem tysięcy osób. Po II wojnie światowej majątek znacjonalizowano, a nazwę zmieniono na Poltex. W latach 90. kompleks popadał w ruinę. Na początku XXI wieku byłemu prezesowi zarządu Poltex-u – Mieczysławowi Michalskiemu udało się znaleźć partnerów do wspólnego projektu, który odmienił losy dawnych fabryk Poznańskiego. Było to największe tego typu przedsięwzięcie w Polsce. Prace ruszyły w 2003 roku, a trzy lata później Manufaktura przyjęła pierwszych gości. Odnowiono 45 tysięcy metrów kwadratowych ceglanych elewacji i 12 i pół tysiąca metrów kwadratowych powierzchni metalowych okien. Pod nadzorem konserwatora zabytków zastosowano najnowsze rozwiązania konstrukcyjne i architektoniczne. Znalazły tu miejsce muzea, kino, teatr, sklepy, place zabaw, klub fitness oraz kilkadziesiąt kawiarni i restauracji. Jest tu również Rynek Włókniarek Łódzkich – miejsce wielu imprez kulturalnych i rozrywkowych. Przykład Manufaktury pokazuje, że dobrze przeprowadzona rewitalizacja i właściwe określenie nowych funkcji ożywia zdegradowane miejsca i daje im nowe życie.
Rynek i dworzec – magnes dla inwestorów
Niesamowitą przemianę centrum Łodzi widać obok dworca Łódź Fabryczna, gdzie powstał Rynek Kobro. Zupełnie odmieniony multimodalny dworzec ze stacją kolejową przeniesioną całkowicie pod ziemię, przystankami autobusowymi i tramwajowymi oraz podziemnym zapleczem parkingowo-usługowym uatrakcyjniły dawną zaniedbaną przestrzeń. Nowy plac, wraz z towarzyszącymi mu inwestycjami, ożywił tę część miasta, oddając część terenu pod atrakcyjne biurowce. Po przebudowie stacji Łódź Fabryczna w jej sąsiedztwie zaczęły wyrastać kolejne wieżowce, w tym Brama Miasta – dwa wieżowce przedzielone jezdnią witające przyjezdnych. Ukończono też inne budynki biurowe na terenie Nowego Centrum Łodzi – Przystanek mBank i Nowa Fabryczna – przykłady działań rewitalizacyjnych, zmieniających wizerunek centrum i prowadzących do zmiany charakteru całego miasta. Dzięki inwestycjom biurowym Łódź ma być atrakcyjna nie tylko dla inwestorów, ale także dla swoich mieszkańców, oferując miejsca pracy zachęcające do pozostania w mieście.
Przyszłość
Inwestycje w Łodzi pokazują, że przemyślane działania rewitalizacyjne mogą korzystnie wpłynąć na wizerunek miasta, a nawet wykreować nowe funkcje przyciągające turystów. Historia miasta uświadamia, jak wielka jest skala zmian, które są jej częścią. Początkowo rolniczy ośrodek przemienił się w niebywałym tempie w wielkie miasto fabryczne przyciągające pracowników z kraju i zagranicy. Wielki ośrodek przemysłowy po II wojnie światowej, z powodów głównie politycznych, popada stopniowo w ruinę i letarg. Przełom lat 90., a potem przyjęcie strategii zintegrowanego rozwoju, dał Łodzi nową szansę. I szansę tę wykorzystuje. |
