Dynamiczny rozwój miast, a w konsekwencji przeludnienie i pogarszające się warunki życia wymagały nowoczesnych rozwiązań. Dlatego urbanistyczne novum autorstwa Howarda szybko zyskało popularność jako atrakcyjna alternatywa dla zanieczyszczonych miast.
Tekst: Katarzyna Krawczyk
Koncepcja miasta-ogrodu powstała pod koniec XIX wieku w Wielkiej Brytanii. Autorem nowego nurtu planowania miast był brytyjski urbanista Ebenezer Howard (1850-1928). Jego książka wydana w 1898 roku Jutro: Pokojowa ścieżka do rzeczywistej reformy (wydawana potem pod wdzięczniejszym tytułem Miasta-ogrody jutra) była odpowiedzią na problemy przeludnionych miast z gęstą zabudową i wysokim natężeniem hałasu. Nowa wizja zakładała stworzenie ośrodka miejskiego łączącego cechy wsi i miasta, co miało umożliwić harmonijne, spokojne życie jego mieszkańcom. W swojej publikacji Howard umieścił symboliczny schemat trzech magnesów pokazujący różnice pomiędzy miastem, wsią i nową koncepcją miasta-ogrodu. Autor wypisał wady i zalety życia w miastach i na wsi, a pośrodku ilustracji umieścił pytanie: Co ludzie wybiorą?
Wilk syty i owca cała
Magnesem, który przyciąga ludzi do mieszkania w mieście jest łatwy dostęp do życia towarzyskiego, wyższe zarobki, dobrze rozwinięta infrastruktura techniczna. Minusem – odcięcie od przyrody, wysokie koszty życia i zanieczyszczenie powietrza. Analogicznie drugi i trzeci magnes opisuje mocne i słabe strony mieszkania na wsi oraz w mieście-ogrodzie. Howard opisał je jako najkorzystniejszą przestrzeń do życia w porównaniu z zanieczyszczonym i odciętym od obszarów zielonych miastem i pozbawioną wygód wsią. Charakterystycznym elementem każdego miasta-ogrodu był w tej koncepcji, znajdujący się w sercu ośrodka miejskiego, ogród bądź park. Miasto-ogród wedle idei Howarda miało być otoczone terenami zielonymi, zaopatrującymi je w świeżą żywność. Nowa koncepcja zakładała stworzenie sześciu stref w kształcie półokręgów, pełniących zróżnicowane funkcje. Wokół parku lokalizował obiekty użyteczności publicznej, m.in.: urząd, teatr, bibliotekę, salę koncertową czy muzeum. W drugiej strefie umieścił Kryształowy Pałac – park miejski ze szklanym pasażem, pełniącym funkcję rekreacyjno-rozrywkową. Kolejne strefy zaplanował jako część mieszkaniową przedzieloną zieloną, wysadzaną drzewami Wielką Aleją. Ostatnią strefę – przemysłową – zapełnił fabrykami, manufakturami, obiektami handlowo-usługowymi. Granicą miasta-ogrodu była zewnętrzna strefa z ogródkami działkowymi i farmami rolniczymi.
Kluczowe znaczenie w nowej idei urbanistycznej miała linia kolejowa, umożliwiająca transport z i do miasta – ludzi, żywności, towarów. Pełniła też rolę osi kompozycyjnej, dzieląc miasto na równe części. Innym rozwiązaniem stosowanym w miastach-ogrodach było poprowadzenie linii kolejowej w zewnętrznej części miasta. Dzięki zapewnieniu bezpośredniego i szybkiego połączenia z większymi ośrodkami miejskimi, miasta-ogrody stawały się terenami atrakcyjnymi inwestycyjnie. Kolej stanowiła kręgosłup komunikacyjny nowych miast, czyniąc je atrakcyjną przestrzenią do życia.
Jaskółki w Europie
Jedno z pierwszych miast tego typu powstało pod Londynem, w Letchworth. Zaprojektowali je Raimond Unwin i właśnie Ebenezer Howard. Najważniejszym założeniem tego projektu było utworzenie samowystarczalnego wobec Londynu miasta satelickiego. Zaprojektowano strefę mieszkaniową, przemysłową oraz rolną, która otaczała całe miasto. Pas zieleni zajmował 50 pocent całego obszaru miejskiego i pełnił rolę bariery, uniemożliwiającej dalszy rozwój przestrzenny miasta. Urbaniści wytyczyli też główną aleję, krzyżującą się z trasą kolejową.
Pomimo upływu stu lat miasto do dziś zachowało swój pierwotny układ urbanistyczny i jest jednym z lepiej utrzymanych miast-ogrodów w Anglii. Prawie w tym samym czasie, bo w 1909 roku, w Niemczech, z inicjatywy fabrykanta mebli Karla Schmidta powstało Hellerau w pobliżu Drezna. Autorem projektu był Richard Riemerschmidt. Hellerau otacza pas zieleni, na rynku znajdują się między innymi: ratusz i sklepy, a z Dreznem łączy je bezpośrednie połączenie kolejowe. Obecnie w mieście powstaje wiele nowych budynków mieszkalnych, co stwarza zagrożenie dla historycznego układu miasta-ogrodu.
…i w Polsce
Koncepcja urbanistyczna Howarda dotarła do Polski jeszcze przed I wojną światową. W 1909 roku powstała Delegacja do spraw Miast-Ogrodów, której inicjatorem był Władysław Dobrzyński, lekarz należący do Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego. Przełomowym wydarzeniem była Wystawa architektury i wnętrz w otoczeniu ogrodowym zorganizowana w Krakowie, w której udział wziął sam Ebenezer Howard. W 1912 roku powstało Towarzystwo Akcyjne ,,Dom” Miasto-Ogród Ząbki, które kupiło większość gruntów i powołało Sekcję Miłośników Ząbek, postulując utworzenie miasta-ogrodu. Dwa lata później dzięki Delegacji do spraw Miast-Ogrodów rozpoczęto prace nad utworzeniem takiego ośrodka na podwarszawskich Młocinach. Projekt autorstwa architekta Ignacego Miśkiewicza nie został jednak zrealizowany, wybuchła wojna, a i późniejsze przemiany ustrojowe nie pomogły. Udało się w Podkowie Leśnej.
Podkowa szczęścia
Historia miasta rozpoczyna się w 1922 roku i jest związana z powstaniem EKD – Elektrycznej Kolei Dojazdowej (obecnie WKD). Kluczowa dla inwestycji była też polsko-brytyjska firma Siła i Światło, powołana do realizacji planów związanych z elektryfikacją kraju. Obszar, na którym planowano utworzenie nowego miasta, należał do Stanisława Wilhelma Lilpopa. W 1924 roku udzielono koncesji na budowę linii kolejowej z Warszawy przez Komorów, Podkowę Leśną, Grodzisk Mazowiecki do Milanówka. W tym samym roku z inicjatywy Lilpopa oraz członków firmy Siła i Światło założono spółkę Miasto-Ogród Podkowa Leśna. Pierwotny plan miasta stworzył Antoni Jawornicki, urbanista i architekt, który nadał ulicom charakterystyczny półokrągły kształt. Kamień węgielny uroczyście wmurowano 25 listopada 1925 roku na obecnym skwerze im. Ks. Bronisława Kolasińskiego.
Charakterystyczny układ ulic, park miejski, reprezentacyjna Aleja Lipowa, przecinająca miasto linia kolejowa oraz duży kompleks leśny – Las Młochowski – wskazuje, że w Podkowie-Leśnej efektywnie zrealizowano idee Howarda. Stacja kolejowa powstała w 1927 roku z inicjatywy księcia Macieja Radziwiłła, Dawida Tempela oraz Antoniego Słamirowskiego. Budynek stacyjny, kasa i wiata z poczekalnią mają neorenesansową szatę. EKD, a po wojnie WKD – Warszawska Kolej Dojazdowa – była i pozostała do dzisiaj jednym z Howardowskich magnesów . |
