Monumentalne organy piszczałkowe Narodowej Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia w Katowicach zabrzmiały po raz pierwszy na styczniowym koncercie mistrzowskich interpretacji dzieł polskiej i światowej literatury muzycznej w wykonaniu organistki Ivety Apkalnej. Towarzyszył jej zespół NOSPR-u, a orkiestrę poprowadził światowej sławy dyrygent i kompozytor – Esa-Pekka Salonen.
Tekst: Krzysztof Gardecki
Zdjęcia: Grzegorz Mart / NOSPR
W warsztacie Antona Škrabla
Monumentalne organy piszczałkowe opuściły słoweński warsztat Antona Śkrabla we wrześniu 2022 roku. Złożone z ponad miliona części są jednymi z największych w Europie – mają 105 głosów i dwa stoły gry – stacjonarny o 4 klawiaturach oraz mobilny z 5 klawiaturami. Już same wymiary zewnętrzne robią wrażenie – 13 metrów wysokości, 9 metrów szerokości i 6 metrów głębokości. Instrumenty wykonane w warsztacie Antona Škrabla łączą najlepsze wzorce zachodnioeuropejskich szkół organmistrzowskich z nutą słowiańskiego charakteru.
Symbol tożsamości i marzeń
Sala koncertowa NOSPR-u powstała według projektu architekta Tomasza Koniora i akustyka Yasuhisy Toyoty.Od początku istnienia inspiruje artystów i gości z całego świata oraz wytycza kierunek polskiej muzyki symfonicznej.
Tu skupiają się najlepsze tradycje muzyczne, budując pomost pomiędzy tym, co lokalne, narodowe i ponadnarodowe. Podczas inauguracji sali koncertowej NOSPR-u, rury aluminiowe imitujące piszczałki organowe zawieszone nad estradą były jedynie futurystyczną wizją, wyobrażeniem instrumentu, który dopiero miał powstać. Dziś każda z miliona części jest już na swoim miejscu, zachwyca pięknem i perfekcją. Mobilny stół budzi skojarzenia z rzeźbą wykutą w wielkiej bryle węgla kamiennego. Budynek NOSPR-u powstał na dawnym placu drzewnym Kopalni Węgla Kamiennego „Katowice” zamkniętej w 1999 roku i wszelkie skojarzenia z historią tego miejsca są z pewnością zamierzone.
Inicjatorką budowy organów była wieloletnia dyrektorka naczelna i programowa Narodowej Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia – Joanna Wnuk-Nazarowa. Koncepcję instrumentu, łączącego bogactwo śląskich tradycji organowych z wymaganiami instrumentu orkiestrowego dla nowoczesnej sali koncertowej, zawdzięczamy prof. Julianowi Gembalskiemu – organiście, byłemu rektorowi Akademii Muzycznej im. Karola Szymanowskiego w Katowicach. Energiczna i charyzmatyczna dyrektor NOSPR-u Ewa Bogusz-Moore wraz zespołem, pomimo pandemii, doprowadziła projekt z sukcesem do końca!
Esa-PekkaSalonen
Wyjątkowy wieczór inauguracji królewskiego instrumentu wymagał wyjątkowej oprawy. Obecność Esa-Pekka Salonenanie była więc przypadkowa. Wybitny kompozytor, dyrygent, dyrektor muzyczny San Francisco Symphony, dyrygent honorowy PhilharmoniaOrchestra, Los Angeles Philharmonic i Orkiestry Symfonicznej Szwedzkiego Radia, laureat nagrody Międzynarodowej Trybuny Kompozytorów UNESCO za utwór Floof,posiadacz siedmiu tytułów doktora honoris causa, uświetnił uroczystość, dodając jej splendoru i blasku. Na ten wieczór artysta skomponował i wykonał Sinfonięconcertante na organy i orkiestrę. Utwór ten napisał na specjalne zamówienie NOSPR-u, Berliner Philharmoniker, Finnish Radio Symphony Orchestra, Los AngelesPhilharmonicOrchestra oraz NDR ElbphilharmonieOrchestra i Philharmonie de Paris. Pracę nad materiałem do Sinfoniiconcertante rozpocząłem na początku lockdownuwiosną 2020r. Pokonanie pierwszej w sumie oczywistej przeszkody zajęło mi niezłą chwilę; organy mogłyby zająć miejsce całej orkiestry symfonicznej. I to pod każdym względem – posiadają przecież, co najmniej równe zakresy wysokości i barwy dźwięku, a także dynamiki – mówi artysta. Jak zatem powstał utwór technicznie rzecz biorąc na dwie orkiestry, który nie wywołuje wrażenia nadmiaru?Po dłuższym namyśle oraz kilku rozterkach przyszło olśnienie na miarę jajka Kolumba, przecież mogę po prostu skomponować muzykę i rozpisać ją na te dwa bogate i złożone instrumenty, jakimi są organy i orkiestra – wyjaśnia kompozytor. Premierze utworu Solenna towarzyszyły dwa arcydzieła europejskiego modernizmu – suita z baletu Cudowny Mandaryn op. 19Béli Bartóka oraz IV Symfonia Witolda Lutosławskiego. Za wieloletnie zasługi w promowaniu muzyki Witolda Lutosławskiego Esa-Pekka Salonen został uhonorowany złotym medalem Gloria Artis, a uroczyste wręczenie nagrody odbyło się właśnie podczas koncertu.
Iveta Apkalna
Iveta Apkalna – niezwykle energetyczna łotewska organistka – tchnęła życie w nowe organy NOSPR-u, wykonując Sinfonia concertante na organy i orkiestrę i dając pokaz prawdziwej wirtuozerii. Funkcja organów nieustannie się zmieniała, fragmenty utworu artystka grała bez towarzyszenia orkiestry, a czasem, niczym w kameralistyce, towarzyszyła sekcji instrumentów dętych, korespondując z orkiestrą, by na koniec stworzyć jedność z orkiestrą. IvetaApkalna jest absolwentką Łotewskiej Akademii Muzycznej im. JāzepsVītolsa orazGuildhall School of Music and Drama w Londyniei StaatlicheHochschulefürMusik and DarstellendeKunst Stuttgart. Zadebiutowała w 2007 r. z Berliner Philharmoniker pod dyrekcją ClaudiaAbbado. Na swoim koncie ma szeregprawykonań światowych premier.
Sinfonia contertante
Pomimo dużego składu orkiestry, rozbudowanej perkusji i ogromnych możliwości organów, zarówno w pierwszej, jak i drugiej części utworu, czułem lekki niedosyt – tak wielki aparat wykonawczy sugerował, że usłyszymy więcej dźwięku, więcej uderzeń tutti i forte fortissimo. W trzeciej części kompozytor postarał się, by salę koncertową wypełniło nieco więcej dźwięku. Spodziewałem się, że jeden z najlepszych interpretatorów symfonii i utworów Witolda Lutosławskiego skomponuje bardziej dynamiczny utwór. Po cichu liczyłem, że zdecydujesię na użycie większej siły i dynamikidźwięków, by organowe tutti i orkiestrowe forte fortissimo wypełniło salę koncertową pod sklepienie niczym fajerwerki.Z drugiej strony przyznam, że kompozytor rekompensuje niedosyt subtelnie malując barwami, złożonymi motywami, niuansami, bogactwem drobnych form, wplatając w partyturę nawet szlachetny taniec dworski oraz zróżnicowane skale muzyczne, zmuszając słuchacza do skupienia i wytężenia wyobraźni. O jakości dzieła przecież,świadczą właśnie subtelne detale. Sinfoniacontertante to z pewnością dzieło, którego należy wysłuchać kilkakrotnie, by zarejestrować i docenić muzyczne bogactwo i różnorodność. Jest to bowiem utwór bardzo złożony, nowatorski, zaskakujący bogactwem detali.
Narodowa Orkiestra Symfoniczna Polskiego Radia ma wspaniały instrument na miarę XXI wieku. W nowych salach koncertowych organy budowane są kilka lat po inauguracji, artyści i budowniczy mają czas zapoznać się z jej architekturą i akustyką. Melomani, bywalcy koncertów w NOSPR-ze, otrzymali niedostępną dotychczas, nową skalę doznań artystycznych i kolejny powód wizyt w stolicy Górnego Śląska.Przed nami bez wątpienia wiele wspaniałych recitali organistów z całego świata. Organy będą znaczącym wzmocnieniem orkiestry,a nawet drugą orkiestrą, tak jak w inaugurującym ich obecność w NOSPRZ-e utworze Esa-PekkaSolenana, Sinfoniiconcertante na organy i orkiestrę. |
